Tritikale nedir sorusunun yanıtı: son yüzyıl içerisinde geliştirilen ve tanınmaya başlayan melez bir serin iklim tahılıdır. Buğday ile çavdarın melezlemesi ile elde edilen triticalenin ismi, buğdayın latince cins isminin (Triticum) ilk beş harfinin sonuna, çavdarın latince isminin (Secale) son dört harfinin eklenmesiyle (Triticale) ortaya çıkmıştır (Kün, 1996). Tritikale tohumu verimi sebebiyle hem yemlik hem unluk üretilmektedir. Tritikale ezmesi de piyasada yeni yeni bilinmektedir.
Doğal olarak ortaya çıkmamış, insanın müdahalesi ile geliştirilmiş, buğday çavdar melezinin amfidiploididir. İki farklı cinsin melezlemesi sonucunda elde edilen, döl veren melez sayısı oldukça azdır. Melez taneler genelde kısırdır ve yeni bitki meydana getirememektedir. Peki tritikale üretim amacı nedir? Buğday gibi kaliteli tane ürünü veren, çavdar gibi olumsuz şartlara dayanıklı ürün elde etmek; buğday, arpa ve yulafın başarılı bir şekilde yetiştirilemediği fakir topraklarda kaliteli, yüksek
birim alan tane verimi elde etmek amacıyla geliştirilmiştir.
Tritikale Tarihçesi Nedir?
İki farklı serin iklim tahılı cinsi olan buğday ile çavdar arasındaki melezleme çalışmalarının başlangıç tarihi oldukça eskidir. Kısır buğday-çavdar melezleri 1870’li yıllarda, döl veren (fertil) buğday-çavdar melezleri ise 1890’lı yıllarda elde edilmeye başlanmıştır.
Yapılan yoğun çalışmalar sonucunda ilk melez kültür bitkisi olan Tritikale, İskoç botanikçi Wilson tarafından 1875 yılında buğday ve çavdar melezlenmesiyle elde edilmiştir (Varughese, Barker ve Saari, 1987).
Buğday çavdar melezlerinden tritikale çeşitlerinin elde edilerek üretilmeye başlanması, genomların katlanmasında (poliploidi) kullanılan kolşisin (colchicine) maddesinin bulunduğu 1930’lu yıllarda başlanmıştır (Tosun, 1943).
Türkiye’de 1940’lı yıllarda buğday-çavdar melezlemesi üzerine çalışılmıştır. Tosun (1943) buğday-çavdar melezlemiş ve döl veren melezler elde etmiş. Sonraki senelerde de çalışmalar devam etmiş ve farklı Tritikale çeşitleri tescil edilmiştir.
Tritikale Ekimi Ve Verimi
Dünyada ve Türkiye’de 1980’li yıllara kadar tritikale fazla bir ekim alanına sahip olmamıştır. Özellikle 1990’lı yıllardan itibaren tritikalenin ekim alanı dünyada ve Türkiye’de hızlı bir şekilde artış göstermiştir. Tritikale bin dane ağırlığı nedir? Bazı çeşitlerinde 35,4 – 51,8 g arasında bulunmuştur.
FAO 2019 yılı verilerine göre, tritikale dünyada 3.8 milyon hektar alanda üretim ile 14 milyon ton üretim yapılmakta olup, dekara verimi 369 kg’dır. Türkiye’de ise 64 bin hektar alanda ekilmekte, 215 bin ton tane ürünü elde edilmekte
olup, dekara verim 336 kg’dır. Dünyada 40 ülkede tritikale tarımı yapılmakta olup, en yüksek verimi olan ülkeler Belçika (661 kg/da), İsveç (637 kg/da), Almanya (613 kg/da), İsviçre (602 kg/da) ve Estonya (598 kg/da)’dır. Üretim açısında ise Polonya (4.50 milyon ton), Almanya (2.20 milyon ton), Fransa (1.64 milyon ton), Belerus (1.31 milyon ton) ve İspanya (6.00 bin ton) ilk beş ülke olarak sıralanmaktadır. Türkiye verim açısından 40 ülke arasında 24 sırada ve üretim bakımından 13 sırada yer almaktadır (FAO, 2021). Tritikale verimini etkileyen en önemli unsurların başında yetiştirilme koşulları gelmektedir.
Tritikale yetiştiriciliği özellikle toprak derinliği az, çorak ve kış mevsimi sert geçen bölgelerde buğday yetiştiriciliğinden daha verimli olabilmektedir. Yüksek tane oranı, yeşil ot verimi, hızlı büyüme, gelişme ve yüksek orandaki lizin içeriği nedeniyle insan ve hayvan beslenmesinde önemli tahıl bitkileri arasında yer almaktadır (Atak ve Çiftçi, 2004).
Tritikale yetiştiriciliği, hayvan beslemede tane ve yeşil ot olmak üzere Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerde yapılmaktadır. Avrupa’da tane yem olarak kullanımı yaygın olan serin iklim tahılı verimli alanların yanında marjinal alanların değerlendirilmesinde de kullanılmaktadır. Yaprak hastalıklarına dayanıklı bir bitkidir.
Yem kalitesi de çavdar ve buğdaya göre daha yüksektir (Koch and Paisley, 2002). Tritikale bitkisinin otunda ham protein oranı %10,39 iken ham protein verimi ise 30 kg/da-1 olarak belirlenmiştir (Albayrak vd 2004).
Tritikalenin Kullanım Alanları
Tritikale tohumu , henüz tek başına insan besini olarak kullanılamamaktadır. Bunun sebebi ise buğdayla eşdeğer besin değerine sahip olmasına rağmen ekmeklik kalitesinin buğday kadar iyi olmamasıdır (Köse, vd., 2002). Kullanım alanları daha çok yem sanayi ve endüstride ham madde olarak kullanımı şeklindedir. İnsan beslenmesinde kullanılabilmesi için yapılan çalışmalar ise devam etmektedir. Yem bitkisi olarak buğday ve arpadan sonra, yetiştirildiği ülkeye göre ikinci veya üçüncü sırada yer almaktadır (Gülmezoğlu vd., 2007). Ayrıca erezyon denetimi için de ekilebilmektedir.
Tritikale tohumu son yıllarda kaliteli buğday unuyla karıştırılarak pasta, bisküvi, ekmek, kek ve makarna yapımında da kullanılabilmektedir (Elgün vd., 1996; Bağcı, 2001). Ayrıca tritikale ezmesi de yapılabilir.
Tritikale Tohumu Besin Değeri
Tritikale bitkisi tanesinin buğdaya nazaran protein oranı yüksek fakat gluten içeriği daha düşüktür. Bu özelliğinden dolayı ekmek yapımı aşamasında yalnız başına başarılı sonuçlar elde edilememiştir, elbette buna glüten miktarının yanı sıra benzer özelliklerin etkileri de olmuştur.
100 g Tritikale Tohumu Besin Değeri;
- 335 Kalori,
- 2,1 g Yağ,
- 72 g Karbonhidrat,
- 13 g Protein,
- Folat 73.00 mcg,
- Niasin 1.430 mg,
- Pantotenik asit 1.323 mg,
- Riboflavin 0.134 mg’dır.
Tritikalenin besin içeriği 0.416 mg civarında tiamin, B6 Vitamini 0.138 mg, E Vitamini 0.90 mg, Alfa Tokoferol 0.90 mg, Kalsiyum 37.00 mg, Bakır 0.457 mg, Demir 2.57 mg, Magnezyum 130.00 mg, Manganez 3.210 içerir. mg, Fosfor 358.00 mg, Potasyum 332.00 mg, Sodyum 5.00 mg ve Çinko 3.45 mg’dır.
Tritikalenin Faydaları
- Tarım alanlarında hastalıklara karşı buğday ve arpadan daha iyi sonuç vermektedir. Hatta çoğu stres altındaki bu bölgelerde buğday ve arpadan hemen hemen 2 kat daha iyi verim vermektedir.
- Yem üretiminde büyük potansiyele sahiptir.
- Otlatma için ekimi yapılabilir.
- Protein ve lisin miktarı yüksektir.
- Dane dökmez ve erken hasat edilir.
- Kışa, yaprak hastalıklarına toleransı iyidir.
- Tritikale’nin sağlığa faydaları arasında, sindirim etkinliğini iyileştirme, kalp sağlığını iyileştirme, iyileşme ve metabolizma hızını artırma, enerji seviyelerini iyileştirme, anne karnındaki bebekleri koruma, diyabeti önleme ve yönetme , dolaşımı artırma, astıma karşı koruma, çeşitli cilt rahatsızlıklarını azaltma gibi potansiyel yetenekleri yer alır.
Diyabet Kontrolüne Yardımcı Olabilir
Şeker hastalığından muzdarip veya durumu geliştirme riski taşıyan kişiler için tritikale çeşitli şekillerde yardımcı olabilir. Tritikale’nin yüksek lif içeriği (buğday veya çavdardan %50 daha yüksek), kan şekeri seviyelerinin dengelendiği anlamına gelir ki bu muhtemelen şeker hastaları için ana sorundur. Kan dolaşımı, büyük sorunlara neden olan basit şekerler ve glikoz ile dolup taşar; neyse ki fiber(lif) bunu engeller.
Astımı Rahatlatabilir
Tritikalede bulunan en yüksek mineral içeriği manganezdir ve bu her zaman diyetimizde en çok tartışılan mineral olmasa da, bu miktarlarda kesinlikle güçlü bir mineraldir. Tek bir porsiyon tritikalede önerilen günlük manganez alımının %300’ünden fazlası vardır. Manganez, daha önce açıklandığı gibi bir dizi fonksiyona hizmet eder, ancak aynı zamanda güçlü bir antioksidan olan manganez süperoksit dismutazda bir kofaktördür. Yüksek düzeyde manganez ve bu enzim, muhtemelen astım ve çeşitli cilt rahatsızlıkları dahil olmak üzere oksidatif stres koşullarında bir azalmaya bağlanmıştır.
Tritikale Çeşitleri
Tritikale üretiminde melezleme esnasında ana bitki buğday ve baba bitki çavdar kullanılmaktadır.
- Tatlıcak-97,
- Melez-2001,
- Karma-2000,
- Presto,
- Tacettinbey,
- Mikham-2002
Tritikal Unu
Tritikale unu, buğday ve çavdar melezi olan tritikalenin öğütülmüş tanelerinden yapılan bir tozdur. Biraz fındıksı bir tada ve buğday ununa göre daha iri bir dokuya sahiptir. Tritikale unu protein ve lif açısından zengin olup aynı zamanda iyi bir vitamin ve mineral kaynağıdır.
Tritikale unu ekmek, hamur işleri, krep, waffle ve kekler gibi çeşitli tariflerde kullanılabilir. Ayrıca makarna, pizza hamuru ve diğer glutensiz ürünlerin yapımında da kullanılabilir. Tritikale ununun nasıl kullanılabileceğine dair bazı spesifik örnekler: Ekmek: Tritikale unu, çiğnenebilir dokuya ve hafif ceviz aromasına sahip ekmekler yapmak için kullanılabilir. Tek başına kullanılabileceği gibi buğday unu, çavdar unu gibi diğer unlarla karıştırılarak da kullanılabilir.
Hamur işleri: Tritikale unu hem doyurucu hem de lezzetli hamur işleri yapmak için kullanılabilir. Pasta kabukları, kurabiyeler ve kekler yapmak için kullanılabilir.
Krep ve waffle: Tritikale unu, kabarık ve lezzetli krep ve waffle yapmak için kullanılabilir. Tek başına kullanılabileceği gibi buğday unu, karabuğday unu gibi diğer unlarla da karıştırılabilir.
Kekler: Tritikale unu, nemli ve lezzetli kekler yapmak için kullanılabilir. Tek başına kullanılabileceği gibi buğday unu, yulaf unu gibi diğer unlarla da karıştırılarak kullanılabilir.
Makarna: Tritikale unu hem besleyici hem de lezzetli makarna yapımında kullanılabilir. Spagetti, makarna ve diğer makarna türlerinin yapımında kullanılabilir.
Pizza hamuru: Tritikale unu hem çiğnenebilir hem de lezzetli pizza hamuru yapmak için kullanılabilir. Tek başına kullanılabileceği gibi buğday unu, çavdar unu gibi diğer unlarla karıştırılarak da kullanılabilir.
Tritikale unu, çeşitli tariflerde kullanılabilen çok yönlü ve besleyici bir içeriktir. Buğday ununa glutensiz bir alternatif arayanlar veya diyetlerine daha fazla protein ve lif eklemek isteyenler için iyi bir seçimdir.
Tritikale Nedir?
Triticale, ilk kez 19. yüzyılın sonlarında İskoçya ve Almanya’da laboratuvarlarda yetiştirilen bir buğday (Triticum) ve çavdar (Secale) melezidir.
